دانلود نسخه خطی احسن التواریخ – اثر: حسن بیک روملو – ۹۳۷ ق

عنوان و نام پدیدآور: احسن التواریخ/ از: حسن بیک روملو ( -۹۳۷ق.) دانلود نسخه خطی احسن التواریخ
تاریخ کتابت: ۱۰۸۷ق.
قطع: ‮‭۲۶‬*‭۳۸‬سم. ‭۱۷۰‬ص. ‭۳۲‬س.‬
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: ۱حمد و سپاس و شکر و ستایش بی‌حد و قیاس سلطانی را…
۲پریشان‌تر از زلف خوبان همه
۳قد تم… علی ید الحقیر… ابن شیخ نور محمد الواعظ الکاشانی محمدعلی الشهیر بالخطیب فی تاریخ سنه ۱۰۸۷٫
تزئینات متن:عناوین به همان خط به سرخی نوشته شده.
نوع کاغذ:فرنگی سفید.
تزئینات جلد:میشن سیاه ضربی و خط دار که عطف آن را از تیماج همان رنگ سجاف انداخته‌اند.
نک: ذریعه ۱/ ۲۸۷٫
نثر فارسی – قرن۱۰ ق
یادداشتهای مربوط به عنوان و پدیدآور: مولف نبیره امیر سلطان روملو و خود در وقایع سال ۹۴۳ق. تصریح می‌کند که جدش

حکمران قزوین بوده است و نیز خود گوید که در ۹۳۷ق. ولادت یافته.
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر: نوع خط:نسخ تعلیق خوب.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد چهارم، صفحه ۲۹۶۸٫
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده: این کتاب تاریخ مفصلی است در دوازده مجلد که از آغاز تاریخ تا وقایع سال۹۸۵ق. و

جلوس سلطان محمد خدابنده سال به سال نوشته شده و این مجلد که ظاهرا آخرین مجلد کتاب است از وقایع سال ۹۰۰ق

. آغاز می‌شود و همان قسمتی است که در بروده با ترجمه انگلیسی در دو مجلد به سال ۱۹۳۱م. چاپ شده، منتهی کاتب

قسمتی از آخر نسخه را که از وسط صحیفه ۴۷۲ نسخه چاپی است ننوشته.
موضوع (اسم عام یا عبارت اسمی عام): ایران – تاریخ – قره‌قویونلو

دانلود نسخه خطی عرق گیری

احسن‌التواریخ کتابی بوده‌است در دوازده جلد (بنا به ادعای مؤلف) که دو جلد پایانی آن باقی مانده‌است و اثری از ۱۰ جلد

دیگر در هیچ‌یک از کتابخانه‌های جهان به دست نیامده است و ممکن است اصلاً نگاشته نشده باشد. دو جلد موجود دربارهٔ

تاریخ ایران و برخی مناطق مجاور (از جمله عثمانی، ماوراءالنهر و ترکستان) از سال ۸۰۷ قمری/۷۸۳ خورشیدی تا ۹۸۵ ق.

/۹۵۶ خ. است. نویسنده این کتاب حسن روملو از مورخان و سربازان ایرانی عهد شاه تهماسب یکم صفوی است.

این کتاب وقایع تاریخی را از آغار پادشاهی شاهرخ -پسر تیمور– در سال ۸۰۷ قمری/۷۸۳ خورشیدی آغاز می‌کند و به شرح

حکومت‌های تیموریان، عثمانی، قراقویونلو، آق‌قویونلو، صفویان، ازبکان یا شیبانیان و برخی حکومتهای جزئی دیگر تا سال ۹۸۵ ق.

/۹۵۶ خ. که مصادف با آغاز پادشاهی شاه محمد خدابنده است می‌پردازد.

احسن‌التواریخ مهمترین منبع برای تاریخ ایران در دوران شاه تهماسب یکم صفوی است و در آن شرح حال شاعران و نویسندگان

و هنرمندان دوران مذکور آمده‌است و از این لحاظ، این کتاب فقط به تاریخ سیاسی و جنگها نمی‌پردازد بلکه تاریخ فرهنگی را نیز

مدنظر دارد. این کتاب نثری ساده و روشن دارد و از اشعار فارسی نسبتاً زیادی در متن آورده شده‌است که برخی سروده خود

حسن بیگ روملو است.

تصحیح کتاب[ویرایش]

این کتاب به مانند نسخهٔ اصلی در دو جلد توسط عبدالحسین نوایی تصحیح شده‌است. مصحح در پایان جلد اول شرح نسبتاً

مفصل و سودمندی از تاریخ ترکیه در دوران مذکور به همراه فهرستی از لغات ترکی و مغولی رایج در متون فارسی تاریخی

سده هفتم به بعد را نوشته است.

احسن التواریخ اثر فارسی حسن بیک روملو، تاریخ عمومى و یکى از منابع معتبر و دست اول دوره صفوى در زمینه تاریخ ایران

و عثمانى است که در سال ۹۸۵ق نوشته شده است. انگیزه مؤلف، ثبت وقایع و حوادث تاریخى بوده است. علامه محمد قزوینى،

این کتاب را از نسخ نفیسه‌اى دانسته و در نامه خود به فرهنگستان، طبع و انتشار آن را توصیه و تأکید کرده است.

ساختار

کتاب در اصل دوازده جلد بوده، ولى فقط دو جلد یازدهم و دوازدهم آن در دست مى‌باشد که هر دو جلد، با مقدمه‌اى از

عبدالحسین نوایى، مصحح کتاب، آغاز شده است. جلد یازدهم، تلخیصى است از چند منبع قدیمى‌تر، نظیر مطلع سعدین و

مجمع بحرین، تاریخ دیار بکریه، حبیب السیر و… که به شرح سال به سال وقایع ایران و ممالک همجوار آن، از مرگ تیمور در

۸۰۷ق تا سال ۹۰۰ق، پرداخته است. دوازدهم، که از سال ۹۰۰ق آغاز گردیده و شرح رویدادها را تا ۹۸۵ق ادامه داده است،

در تاریخ ایران، هند و عثمانى بوده و رویدادهاى مربوط به تاریخ ایران را تا آغاز پادشاهى محمد خدابنده، دنبال کرده است. این

جلد، ارزشى به مراتب بیش از مجلد سابق دارد، زیرا غالب مطالب آن شرح رویدادهایى است که مؤلف نه تنها با آن‌ها معاصر

بوده، بلکه به مناسبت سمت نظامى خویش، در بیشتر آن‌ها شرکت داشته است. در پایان وقایع هر سال، گزارش مفصلى

درباره زندگى رجال سیاسى، فقها، دانشمندان و شاعرانى که در آن سال وفات یافته‌اند، ارائه شده است. مؤلف با آن که خود

دانلود نسخه خطی احسن التواریخ

از رجال دولتى است و کتاب خود را به شاه اسماعیل دوم اتحاف کرده، با این همه از ذکر لغزلش‌ها و بى‌رحمى‌هاى پادشاهان

صفوى و عمال آنان نگذشته و گاه در باب دشمنان دودمان صفوى نیز جانب بى‌غرضى را نگهداشته است. کتاب، از جمله منابع

معتبر تاریخ ایران برای عهد گورکانیان تا روزگار حکمرانى سلطان محمد خدابنده بوده، مطالعه و تحقیق در عصر اول حکومت صفوى

تا قبل از شاه عباس بزرگ، بدون مراجعه به این متن مهم، میسر نخواهد بود. کتاب داراى نثرى تقریبا مصنوع و متکلف بوده که

لغات ترکى بسیارى در آن دیده مى‌شود، با این حال، نثر آن در مقایسه با حبیب السیر، بسیار بهتر و روان‌تر است و نثر زیبا و قرینه‌هاى

ادبى هماهنگ هم در موارد فراوانى در آن دیده مى‌شود و حتى در برخى جاها همین نثر مصنوع وى، نشان از قدرت تخیل و قلم اوست.

گزارش محتوا

مقدمات مصحح، به توضیحاتى پیرامون شرح حال مؤلف، نسخه‌هاى کتاب و روش تصحیح آن اختصاص یافته است. مباحث دو جلد، در

سه قسمت، در بردارنده حوادث ایران از مرگ تیمور تا وقایع سال ۹۸۵ق مى‌باشد. در این دوره، سه سلسله گورکانیان و ترکمانان

قراقویونلو و آق‌قویونلو بر ایران کلا یا بعضا فرمانروایى داشتند. قسمت اول، از آغاز سلطنت گورکانیان؛ یعنى مرگ تیمور و جلوس معین‌الدین

شاهرخ پسر وى بر اریکه پادشاهى شروع شده است. نویسنده پس از شرح وقایع سلطنت چهل و سه ساله شاهرخ، به شرح زندگانى

کوتاه و پرحادثه ده تن از امیرزادگان تیمورى مبادرت کرده است؛ از جمله: الغ بیگ پسر شاهرخ و عبداللطیف پسر وى، علاءالدوله، میرزا

سلطان محمد و ابوالقاسم بابر پسران بایسنقر فرزند هنرمند و جوان مرگ شاهرخ، شاه محمود فرزند بابر، ابراهیم سلطان پسر علاءالدوله

، عبداللّه شیرازى پسر سلطان ابراهیم فرزند شاهرخ، ابوسعید نوه میران شاه پسر تیمور، یادگار محمد فرزند میرزا سلطان محمد و سلطان

دانلود نسخه خطی احسن التواریخ

حسین میرزا نواده عمر شیخ پسر امیر تیمور. دوم، متضمن شرح وقایع و بیان حیات سیاسى ترکمانان قراقویونلو (سیاه گوسفندان) و

آق‌قویونلو (سفید گوسفندان) است. این دو قبیله ترکمانان که بنا بر رنگ نقش گوسفندى که بر پرچم خویش داشتند، در تاریخ بدین اسامى

شهرت یافته‌اند، از دیرباز با یکدیگر خصومت و کینه داشتند. به نظر مى‌رسد که گذشته از سوداى مهترى و حکومت، اختلاف مذهب نیز

عامل بزرگى در افروختن آتش عناد و دشمنى بین این دو طایفه بوده است، چرا که قراقویونلوها شیعه بودند و آق‌قویونلوها سنى و هر یک

در مذهب خویش در حد افراط و تعصب. بدین جهت، تاریخ حیات سیاسى این دو قبیله غالباً با یکدیگر آمیخته است و در جنگ‌هاى متعدد و

دیرینه‌اى که با هم داشتند، گاهى این و گاهى آن پیروز مى‌شد تا این که اوزون حسن آق‌قویونلو و سرداران وى بساط رقیب سرسخت خویش

دانلود نسخه خطی احسن التواریخ

را سرانجام برچیدند. در کتاب از زندگانى امیر قرایوسف قراقویونلو و پسرانش اسکندر، اصفهان، شاه محمد و جهان شاه، نسبتاً به تفصیل

یاد شده تا آن جا که جهان شاه در هنگام حمله به دیاربکر، در حالت نشاط و مستى، خود مورد حمله حسن بیگ آق‌قویونلو قرار گرفته و به

قتل رسیده و اندکى بعد با گرفتارى و قتل پسر دیوانه وى، حسن على، به دست اغرلو محمد فرزند حسن بیگ دوران حکومت قراقویونلویان

به پایان مى‌رسد. آق‌قویونلویان فرزندان قراعثمان، معروف به قرایولوق (زالوى سیاه) مى‌باشند. جد ایشان به علت خون‌خوارى و سنگ‌دلى،

چنین لقبى یافته بود. وى بنا بر دشمنى با امیر قرایوسف به امیر تیمور گروید و در رکاب او با ایلدرم بایزید سلطان عثمانى جنگ کرد و تیمور

حکومت دیاربکر را به پاداش، به وى داد و او در این ناحیه، قدرتى یافت و سرانجام هنگامى که به هوادارى شاهرخ تیمورى، سر راه بر اسکندر

بن قرایوسف گرفت، در جنگ زخمى کارى برداشته و درگذشت. نویسنده، شرح این جنگ‌ها مفصلا آورده است تا آن جا که پس از قتل قرا

عثمان، پسران متعددش به جان یکدیگر مى‌افتند و بالاخره حسن بیگ، پسر على بیگ، فرزند عثمان بیگ که روزى سرگردان کوه و بیابان بود،

دانلود نسخه خطی احسن التواریخ

بر کشورى پهناور تسلط مى‌یابد و با سلطان عثمانى، مردى چون سلطان محمد فاتح، پنجه در پنجه مى‌افکند و بعد از مرگش، خلیل بیش از

شش ماه بر تخت سلطنت نمى‌پاید و در جنگ با برادر خود یعقوب، کشته مى‌شود و یعقوب نیز پس از ۱۴ سال سلطنت، به نحوى اسرارآمیز

مرده و تخت سلطنت به پسر خردسالش بایسنقر مى‌رسد. سوم، مربوط به تاریخ سلاطین عثمانى بوده و بدین مناسبت، متضمن شرح

مجملى است درباره تاریخ آل قرامان، آل اسفندیار و دیگر امراى ترکمان که در مناطق مختلف شبه جزیره آناطولى حکومت‌هاى کم و بیش

دانلود نسخه خطی احسن التواریخ

توانا و دیرینه‌اى داشتند. یکى از حوادث مهمى که در این بخش ذکر شده، جنگ آنقره است. این جنگ، دولت عثمانى را از هم پاشید و

زحماتى که ایلدرم بایزید و اسلافش برای ایجاد یک حکومت مقتدر و سرزمینى یک پارچه و متحد کشیده بودند، همه بر باد رفت. تیمور برای

ناتوان کردن دولت عثمانى، امراى سرکشى را که سلاطین ترک در بند کرده بودند، آزاد کرد. شبه جزیره آناطولى قطعه قطعه شد و شاهزادگان

ترک از جمله سلیمان، عیسى و موسى پسران ایلدرم بایزید، به روى یکدیگر شمشیر کشیدند. در این محاربات سلیمان و عیسى از میان رفتند

و کار سلطنت بر موسى قرار گرفت؛ اما محمد که خردمندانه از این جنگ‌هاى خونین کناره گرفته بود، ناگهان بر سر موسى تاخت و او را از میان

برداشت و خود بر تخت سلطنت نشست. این مرد که به مناسبت دانش و خرد خویش به محمد چلبى شهرت یافته، در طول ده سال سلطنت

خود، توانست دولت از هم گسیخته عثمانى را متحد و نیرومند کند. پسرش مراد ثانى از سلاطین بزرگ عثمانى بوده و هم اوست که ظاهرا برای

نخستین بار توپ به کار برده و سپاه متحد اروپا را در هم شکسته است. پسرش محمد که در سال ۸۵۵ ه به سلطنت دولت عثمانى رسید، همان

کسى است که قسطنطنیه را گرفت و به شایستگى تمام به لقب فاتح شهرت یافت. در آسیاى صغیر نیز محمد ثانى بقایاى سلاجقه، ژنى‌ها،

دانلود نسخه خطی احسن التواریخ

کومنن‌ها، آل اسفندیار و آل قرامان را از میان برداشت و بر سرزمینى از سرچشمه‌هاى فرات تا قلب اروپا حکومتى پرقدرت یافت. پسر وى بایزید

ثانى هرچند چون پدر جنگاور و کارى نبود و بیشتر به شعر و ادب و فلسفه توجه داشت، با این حال در اروپا به فتوحاتى نایل آمد و سپاهیانش

شهر آق‌کرمان (اکرمان) را در ساحل راست دنیستر تصرف کردند. نویسنده، قبل از تأسیس دولت صفوى، عمدتاً به عثمانیان توجه داشته و به

تتبع فتوحات آنان در اروپا پرداخته است، لیکن با روى کار آمدن صفویان، اینان را محور قرار داده و به بررسى روابط آنان با همسایگان مى‌پردازد؛

در حالى که قبل از آنان دولت تیمورى محور تاریخ وى بوده است. وى توانسته است، تاریخ عثمانى را به تصویر کشیده و به خوبى نشان دهد

که در آخرین قرن دوره قرون وسطى و آستانه دوره جدید تاریخ بشر، دولت عثمانى و ایران، در چه وضعى بوده است.

وضعیت کتاب

جلد دوازدهم، نخستین بار توسط چالس نارمن سیدن در «بارودا» در هند در سال ۱۹۳۱م تصحیح و چاپ شده است. جلد یازدهم به

وسیله «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» در سال ۱۳۴۹ش و جلد دوازدهم نیز توسط انتشارات «بابک» در سال ۱۳۵۷ش منتشر شد. فهرست

مطالب در ابتداى جلد یازدهم و نمایه اشخاص، اقوام و ملل، اماکن، کتاب‌ها، مناصب و مشاغل، القاب شاهان، اصطلاحات، مسکوکات،

القاب شهرها، مادیه تاریخ‌هاى ذکر شده در متن، در انتهاى جلد دوازدهم آمده است. پاورقى‌ها توسط مصحح، به ذکر منابع و توضیح برخى کلمات و عبارات متن اختصاص یافته است.