دانلود نسخه خطی دره التاج (بخش موسیقی)؛قطب‌الدین شیرازی

دره التاج

علامه قطب الدین کازرونی

قطب‌الدین کازرونی محمود بن مسعود بن مصلح کازرونی (زاده ۶۳۳ – درگذشته ۷۱۰ ه‍.ق) یکی از علمای ایرانی قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. که نقش مهمی در گسترش حکمت و فلسفه، علوم طبیعی، پزشکی و هنر داشته‌است. وی فرزند مولانا ضیاءالدین مسعود بن مصلح کازرونی پزشک معروف و از مشایخ صوفیه بود که در سال ۶۳۳ قمری در کازرون پا به عرصه هستی نهاد.^[۱][۲]

علامه در اندک زمانی در علوم معقول و منقول سرآمد فضلای عصر خود بود و در طول مدت حیات خود بیش از بیست اثر به فارسی و عربی از خود باقی گذاشت.

قطب‌الدین کازرونی در علم موسیقی و فیزیک از سرآمدان زمان خود بوده‌است. اگرچه قطب‌الدین را نمی‌توان شاگرد صفی‌الدین ارموی -نظریه‌پرداز موسیقی قرن هفتم- دانست؛

ولی او را باید بدون شک نخستین شارح کتب صفی‌الدین ارموی قلم‌داد کرد. قطب‌الدین بخش مفصلی از کتاب دائرةالمعارف چندجلدی خود به نام درةالتاج را به موسیقی اختصاص داده و در آن‌جا به تشریح نظریات صفی‌الدین ارموی، مخصوصاً مطالبی که در رسالة الشرفیة بیان شده، پرداخته‌است.

در سال ۱۳۹۰ هزار و دویست و پنجاهمین سالگرد تولد قطب‌الدین کازرونی از طرف ایران و سازمان یونسکو جشن گرفته شد.^[۳]

آرای قطب الدین کازرونی در علم هیئت

مدل افلاک ماه

مدل افلاک کازرونی در کتاب نهایة الإدراک فی درایة الأفلاک برای ماه که در شکل

۱ دیده می‌شود، نسبت به مدل افلاک بطلمیوسی

۲ فلک اضافه دارد. یکی فلک مدیره و دیگری فلکی برای خنثی کردن چرخش وضعی اضافه‌ای که توسط فلک مدیره به چرخش تدویر افزوده می‌شود، هر چند شیرازی در کتاب التحفةالشاهة این فلک را حذف می‌کند و در عوض سرعت تدویر را تغییر می‌دهد. با اینکه برای اولین بار مؤیدالدین عُرضی از مدل مدیره استفاده کرده بود، ولی به لزوم وجود چنین فلکی که حرکت اضافهٔ تدویر را خنثی کند، توجه نکرده بود.

بنابراین تعداد افلاک مدل کازرونی برای ماه شش فلک است، بدین قرار:

دره التاج

۱. فلک جوزهر به مرکز عالم O.

۲. فلک مایل به مرکز عالم و مایل از دائرةالبروج به اندازهٔ ۵ درجه.

۳. فلک خارج مرکز یا حامل: منطقهٔ این فلک در صفحهٔ مایل قرار دارد.

۴. فلک مدیره: شعاع این فلک rm = 1/2 e و با سرعت ωm = ωc می‌چرخد.

۵. فلک حافظه: این فلک، هم‌مرکز با تدویر است و با سرعت ωc- می‌چرخد.

۶. فلک تدویر: سرعت این فلک برابر با ۴ ؛۱۳- ωp = ωa = است.

بنابراین مرکز تدویر C روی مسیری شبه دایره به مرکز Dp و با سرعت یکنواخت نسبت به O می‌چرخد. تفاوت مدل شیرازی و بطلمیوس، چنان‌که خودش متذکر می‌شود، در دو نکته خلاصه می‌شود: افزودن دو فلک مدیره و حافظه، و تغییر خروج از مرکز حامل به نصف مقدار قبلی. البته همان‌طور که گفته شد این مدل در تحفه تصحیح شده و فلک حافظه از آن حذف شده‌است.^[۴][۵]

دره التاج