تاریخی
تاریخ حکومت آل بویه
تاریخ حکومت آل بویه
آل بویه یا بوئیان سلسله‌ای شیعه است که در سال‌های ۳۲۲ تا ۴۴۸ق بر بخش‌هایی
از ایران و عراق حکومت می‌کرد. بنیانگذار این سلسله علی بن بویه (درگذشت ۳۳۸ق)
به حمایت برادرانش احمد و حسن بود. این سلسله به نام پدر آنان (بویه) نامگذاری شده
است. در دوره حکومت این سلسله، مراسم عزاداری امام حسین(ع) در روز عاشورا و
جشن ولایت حضرت علی(ع) در عید غدیر به صورت رسمی و عمومی برگزار می‌شد.
همچنین در این دوره حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلْ در اذان گفته می‌شد و استفاده از مهر نماز
و تسبیح تربت رایج گردید. حاکمان این سلسله نیز قبور امامان شیعه در عراق را بازسازی
کردند و زیارت مرقد آنان، گسترش یافت.
آل بویه
آل بویه
قلمرو آل بویه
قلمرو آل بویه
اطلاعات حکومت
نام‌های دیگر
بوئیان
بنیانگذار
علی بن بویه با حمایت برادرانش احمد و حسن
سال تأسیس
۳۲۱ق
گستره جغرافیایی
بخش‌هایی از ایران، عراق، جزیره و شام
مذهب
شیعه
ویژگی
نخستین حکومت مقتدر شیعی
اقدامات مهم
برگزاری مراسم عزاداری در روز عاشورا، برگزاری جشن عید غدیر، بازسازی قبور امامان
و رواج حی علی خیرالعمل در اذان
انقراض
۴۴۷ق
علت انقراض
به دست سلجوقیان
پیش از
غزنویان
پس از
زیاریان
افراد
حاکمان مشهور
معزالدوله، عضدالدوله
تاریخ حکومت آل بویه
برخی از محققان با استناد به منابع تاریخی و ارائه شواهدی این سلسه را شیعه دانسته‌اند.
با این حال درباره اینکه اینان از ابتدا شیعه اثناعشری بوده یا از زیدیه به این مذهب
گرویده‌اند، نظرات مختلفی وجود دارد. رکن‌الدوله (حک:۳۲۳-۳۳۸ق)، معزالدوله
(۳۲۵-۳۵۶ق) و عضدالدوله (۳۳۸-۳۷۲ق) از حاکمان مشهور این سلسله بودند.
درباره آل بویه آثار مختلفی نوشته شده است. کتاب تجارب الاُمَم ابن‌مسکویه
(نوشته شده در قرن پنجم قمری) از منابع مهم درباره تاریخ این سلسله می‌دانند.
فهرست
جایگاه و اهمیت
آل بویه، سلسله‌ای شیعی است که بیش از ۱۲۰ سال (۳۲۲-۴۴۸ق) بر بخش‌هایی
از ایران و عراق حکومت راندند.[۱] در دوره حکومت آنان برخی از شعائر و نمادهای
شیعی همچون عزاداری امام حسین(ع) و برپایی جشن غدیر برای نخستین‌بار به
صورت رسمی و عمومی برگزار شد. این دوره را از درخشان‌ترین دوره‌های تمدن اسلامی می‌دانند.[۲]
حکومت آل بویه توسط علی پسر ابوشجاع بویه با حمایت برادرانش احمد و حسن
بنیان نهاده شد و به همین خاطر به آل بویه یا بوئیان نامیده شده است. به آنان
دیالمه[۳] و دیلمیان نیز گفته می‌شود.[۴]
مذهب
بزرگداشت شعائر شیعی
آل بویه در ترویج شعائر شیعیان امامیه اقداماتی انجام دادند برخی از آنها عبارت‌اند از:
برگزاری مراسم عزاداری روز عاشورا: به دستور معزّالدوله دیلمی، روز عاشورای
سال ۳۵۲ق عزای عمومی اعلام شد و از مردم خواسته شد که با پوشیدن جامه
سیاه، اندوه خود را نشان دهند. به گزارش ابن خلدون زنان در این روز با موی
پریشان و چهره سیاه‌کرده از خانه‌هایشان خارج می‌شدند و بر سر و صورت خود
می‌کوفتند و در عزای امام حسین(ع) می‌گریستند.[۱۸] همچنین به گزارش ابن‌جوزی
(درگذشت ۵۹۷ق) تاریخ‌نگار اهل‌سنت در این روز کسب و کارها تعطیل و در
بازارها چادرهایی برپا شد و مراسم نوحه‌خوانی و عزا برای امام حسین(ع) برگزار گردید.
[۱۹] کامل شیبی نیز معتقد است که دسته‌های عزاداری نخستین‌بار در سال ۳۵۲ق به وجود آمدند.[۲۰]برگزاری جشن عید غدیر: به دستور معزالدوله دیلمی، از سال ۳۵۱ق، برپائی جشن
به مناسبت عید غدیر در بغداد آغاز شد.[۲۱] حکمرانان بعدی آل بویه نیز جشن غدیر
را برگزار می‌کردند.[۲۲]
گسترش زیارت قبور امامان شیعه: آل بویه نسبت به قبور امامان مدفون در عراق
اقداماتی انجام دادند؛ مرمّت و بازسازی قبور ائمّه(ع)، برپا کردن گنبد و بارگاه بر
مزار آنان،[۲۳] اهدای نذورات و اختصاص موقوفات به زیارتگاه‌ها، ایجاد تسهیلات
برای زائران و تشویق مردم به سکونت در جوار بارگاه‌ها و اعطای مستمری و صله
به مجاوران این بارگاه‌ها.[۲۴]
تاریخ حکومت آل بویه
اذان گفتن: از سال ۳۵۶ق گفتن فراز حی علی خیر العمل در اذان مرسوم شد و تا
اوایل غلبه سلجوقیان ادامه داشت.[۲۵]
ترویج استفاده از مهر و تربت امام حسین(ع): در دوران آل بویه، افرادی از تربت
امام حسین(ع) تسبیح و مُهر تهیه می‌کردند و به مردم می‌دادند.[۲۶]
برخی از نویسندگان از سکه‌ای متعلق به دوران آل بویه خبر داده‌اند که بر آن عبارت
الله، محمد رسول الله و علی ولی الله حک شده است.[۲۷]
حاکمان مشهور
برخی از حاکمان مشهور آل بویه عبارت‌اند از:
علی بن بویه ملقب به عمادالدوله دیلمی فرزند ابوشجاع دیلمی و بنیانگذار حکومت
آل بویه در فارس بود.
حسن بن بویه ملقب به رکن‌الدوله فرزند ابوشجاع دیلمی و حکمران منطقه جبال
بود او برای گسترش قلمرو حکومت آل بویه در مناطق ری، جبال، طبرستان و گرگان
جنگ‌های متعددی انجام داد.
تاریخ حکومت آل بویه
احمد بن بویه ملقب به معزالدوله دیلمی برادر علی و حسن بن بویه بود که در سال
۳۳۴ق بغداد را فتح کرد. او به برپایی مراسم عزاداری در روز عاشورا[۲۸] و
جشن عید غدیر[۲۹] در بغداد فرمان داد.
عضدالدوله دیلمی فرزند حسن بن بویه بود که پس از درگذشت عمویش عمادالدوله
جانشین وی در فارس شد. او از قدرتمندترین امیران شیعی ایران بود که بر مناطق
وسیعی از سرزمین‌های اسلامی و ایران حکمرانی کرد. از جمله اقدامات وی، بازسازی
خرابی‌های بغداد[۳۰] احداث آب‌انبارهای بزرگ در فارس،[۳۱] ساخت بیمارستان عضدی
در بغداد،[۳۲] بازسازی قبور امامان از جمله حرم کاظمین[۳۳] و حرم عسکریین[۳۴]
و همچنین کشیدن حصار به دور شهر مدینه[۳۵] است.
تاریخچه شکل‌گیری
نمونه‌ای از سکه‌های آل بویه
دیلیمان در اوایل قرن چهارم قمری جنبش‌هایی را در ایران علیه خلافت عباسیان آغاز کردند.
[۳۶] ماکان بن کاکی، اسفارین شیرویه و مرداویج زیاری، هر یک با لشکری از دیلم خروج کردند.علی و حسن پسران ابوشجاع به ماکان فرمانبردار سامانیان پیوستند. در سال ۳۲۱ق
مرداویج زیاری بر جرجان و طبرستان مسلط شد علی و حسن با جلب نظر ماکان به
مرداویج پیوستند. او علی را به حکومت کرج گمارد[۳۷] علی به کرج رفت و با تصرف
دژهای اطراف مایه بیمناکی مرداویج گردید او ابتدا قصد تصرف اصفهان را داشت
اما از سپاه برادر مرداویج شکست خورد و پس از چندی اَرَّجان و نوبندجان را تصرف
کرد و برادرش حسن نیز به دستور او کازرون را تصرف نمود.[۳۸] علی در سال ۳۲۲ق
بر شیراز چیره شد و دولت آل بویه را در آنجا بنیان نهاد.[۳۹] با این حال به گفته
صادق سجادی برخی از تاریخ‌نگاران فتح ارجان (۳۲۱ق/۹۳۲م) را آغاز پایه‌گذاری دولت آل
بویه دانسته‌اند.[۴۰] طی ۱۲ سال پس از آن، حسن و احمد نیز به ترتیب بر ری، کرمان و
عراق چیره شدند و دولت آل بویه به سه شاخه بزرگ و یک شعبه کوچک در کرمان و عمان
تقسیم شد.[۴۱]
تاریخ حکومت آل بویه
به گفته علی‌اصغر فقیهی تاریخ‌پژوه شیعه (درگذشت ۱۳۸۲ش)، کتاب تجارب الامم از
منابع اصلی نویسندگان در زمینه تاریخ آل بویه به شمار می‌آید[۴۲] ابن‌مسکویه
(۳۲۰-۴۲۰ق) نویسنده آن با حکومت آل بویه هم‌عصر بوده است.[۴۳]
تک‌نگاری
درباره آل بوبه آثاری نیز نوشته شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
کتاب تاریخ آل بویه نوشته علی‌اصغر فقیهی (۱۲۹۶-۱۳۸۲ش): این کتاب درباره تاریخ آل
زیار و آل بویه و اوضاع زمانه آنها را دربردارد. این اثر در سال ۱۳۷۸ش به‌عنوان متن
درسی رشته تاریخ در مقطع کارشناسی دانشگاه‌های ایران تدوین شده است.[۴۴]
احیای فرهنگی در عهد آل بویه انسان‌گرایى در عصر رنسانس اسلامى اثر جوئل. ل.
کرمز: این کتاب رونق فکری و فرهنگی مراکز حکومتی آل بویه به‌ویژه در بغداد را مورد
بررسی قرار داده است. این اثر به فارسی نیز ترجمه شده است.[۴۵]
حیات علمی در عهد آل بویه اثر غلامرضا فدایی استاد دانشگاه تهران (متولد ۱۳۲۴ش):
این کتاب بخشی از مجموعه حیات علمی در عهد دولت‌های شیعی است که به ذکر
دانشمندان در دوره آل بویه پرداخته است.[۴۶]
تاریخ حکومت آل بویه
التاجی فی اخبار الدوله الدیلمیه اثر ابراهیم بن هلال صابی (درگذشت ۳۸۴ق) از کاتبان
آل بویه است که تاریخ این سلسله در سال‌های حکومت عضدالدوله را در بردارد. این کتاب
به‌دستور عضدالدوله برای ستایش دیالمه و حکومت آنان نوشته شده است. ابن‌مسکویه
در تجارب الامم از آن استفاده کرده است. نسخه‌ای از بخشی از کتاب کتابخانه توکلیه
مسجد اعظم صنعا نگهداری می‌شود محمدحسین زَبیدی آن را با نام المُنتزع من کتاب
التاجی در ۱۹۷۷ در بغداد منتشر کرده است.[نیازمند منبع]
پانویس
به گفته فاطمه جعفرنیا مردم دیلم به‌وسیله علویانی چون ناصر اطروش و حسن بن
قاسم با اسلام و تشیع آشنا شدند؛ حسن بن قاسم زیدی‌مذهب بوده و درباره مذهب
ناصر اطروش نیز اختلاف‌نظر است.(جعفرنیا، «سیاست‌های حکومت آل بویه در جهت
تحکیم وحدت میان شیعه و اهل‌سنت»، ص۲۴.)
منابع
آل یاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانه العامه للعتبه الکاظمیه
المقدسه، ۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م.
ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۹ق.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد دکن، دائرهالمعارف العثمانیه، ۱۳۵۸ق.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶ش.
ابن‌مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم و تعاقب الهمم، به کوشش آمدروز، قاهره، مطبعه بشرکه التمدن الصناعیه، ۱۳۳۲ق.
ابن‌‌تغری، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی المؤسسه المصریه العامه، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
«احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی»، شبکه جامع کتاب گیسوم، مشاهده ۱۲ مهر ۱۴۰۱ش.
پوراحمدی، حسین، «آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق»، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۳ و ۴، ۱۳۸۲ش.
